ماه رمضان ماه خودسازي و تصفيه روح است. خداوند همه اسباب کار را در اين ماه‏براي پالايش روح و روان از آلودگي‏هاي گناه فراهم نموده و با لطف و رحمت مخصوص‏خويش همه درها و راه‏ها را در راستاي تهذيب نفس و صفاي باطن و تکامل معنوي گشوده‏است. فرصت‏بسيار خوبي براي انسان‏ها است تا در کنار اين سفره بزرگ و متنوع رحمت‏الهي بنشينند و با انواع غذاهاي روحي، روح و روان خود را تقويت کنند.
پيامبر اکرم(ص) فرمود: «ان لربکم في ايام دهرکم نفحات الا فتعرضوا لها (1) ;همانا براي پروردگار شما در دوران زندگي شما لحظه‏هاي بسيار سودمند و مغتنم روي‏مي‏آورد، خودتان را در معرض آن لحظه‏هاي سودمند قرار دهيد و استفاده شايان‏ببريد».
در حديث ديگر که حديث قدسي است، خداوند به حضرت داود(ع) چنين وحي کرد:
«ان لله في ايام دهرکم نفحات الا فترصدوا لها (2) ; همانا براي خداوند در دوران‏زندگي شما لحظه‏هاي سودمندي است، بدانيد و مترصد اين لحظه‏ها باشيد و آنها راهوشيارانه و با جديت‏به دست آوريد».
ماه رمضان براي تهذيب نفس و خودسازي و پالايش باطن از هرگونه عوامل آلاينده،بهترين فرصت است، بايد نه تنها خود را در معرض استفاده از آن فرصت قرار دهيم،بلکه بايد هوشيارانه مترصد آن باشيم و لحظه‏ها را شکار کنيم و نگذاريم عبورچرخ‏هاي روزگار آن را از دست ما بربايد و دور سازد.
اسباب تهذيب نفس و خودسازي در ماه رمضان، تنها به روزه گرفتن نيست، بلکه تلاوت‏آيات قرآن، دعاها و مناجات با خدا، اطعام و رسيدگي به مستمندان و محرومان، کسب‏صبر و مقاومت، ياد خدا و قيامت در ماه رمضان که از دستورهاي مستحبي آن است،هرکدام نقشي در خودسازي دارند، يکي از آنها که مي‏توان گفت نقش بسيار مهمي درخودسازي دارد، و ماه رمضان بهار آن مي‏باشد، دعا و مناجات است که در اين گفتاربر آنيم تا به طور خلاصه به بررسي ارزش و شيوه صحيح دعا و نيايش و آثار آن‏بپردازيم:

در قرآن و گفتار پيامبر(ص) وامامان(ع) به دعا و نيايش و مناجات با خدا سفارش بسيار شده است، به عنوان نمونه:
1- خداوند در قرآن مي‏فرمايد: «قل ما يعبؤ بکم ربي لو لا دعائکم (3) ; بگو پروردگارمن براي شما ارجي قائل نيست، اگر دعاي شما نباشد».
بنابراين، وزنه و شخصيت و ارجمندي انسان به دعا و ارتباط با خدا بستگي دارد.
2- نيز مي‏فرمايد: «و قال ربکم ادعوني استجب لکم ان الذين يستکبرون عن‏عبادتي سيدخلون جهنم داخرين (4) ; پروردگار شما گفته است مرا بخوانيد تا (دعاي) شمارا اجابت کنم، کساني که از عبادت من تکبر مي‏ورزند، به زودي با خواري وارد دوزخ‏مي‏شوند».
در اين آيه درباره دعا پنج مطلب مهم مطرح شده است: 1- دعا، محبوب خدا است، اوفرمان مي‏دهد که دعا کنيد و اهل دعا و راز و نياز باشيد. 2- دعا، موجب اجابت‏است، با فراهم کردن شرايط استجابت که همان خودسازي است، به پاسخ مثبت پروردگاردست‏يابيد. 3- دعا، عبادت است و پاداش عبادت را دارد، و از نشانه‏هاي عبوديت وبندگي است، بلکه مطابق پاره‏اي از روايات، دعا بهترين عبادت است (5) . معاويه بن عماراز امام صادق(ع) پرسيد: دو نفر از دوستان شما وارد مسجد مي‏شوند يکي از آنهابيشتر نماز مي‏خواند و ديگري بيش‏تر دعا مي‏کند، کدام‏يک از اينها برترند؟ امام‏صادق(ع) در پاسخ فرمود: «اکثرهما دعاء (6) ; آن که بيش‏تر دعا مي‏کند برتر است‏». 4- دوري کنندگان از دعا و نيايش، مستکبرند و در صف متکبران و خودکامگان هستند. 5- آنان که اهل دعا نيستند، عذاب خوار کننده دوزخ در کمينشان است.
در گفتار پيامبر اکرم(ص) و امامان(ع) نيز در ارزش دعا، سخن بسيار گفته شده‏است، پيامبر(ص) در سخني فرمود:
«الدعاء سلاح المومن، و عمود الدين، و نور السماوات والارض (7) ; دعا اسلحه مومن، وستون دين و نور آسمان‏ها و زمين است‏».
يعني دعا موجب تقويت انسان با ايمان و پايداري دين و اعتقاد او، و مايه‏نوراني شدن روح و روان او در همه جا است، پرواضح است که داشتن اين ويژگي‏ها ازشاخصه‏هاي اصلي خودسازي و تهذيب نفس است. جالب اين که پيامبر(ص) در گفتار ديگرفرمود: «الدعاء مخ العباده و لا يهلک مع الدعاء احد (8) ; دعا مغز عبادت است، هيچ‏کس از اهل دعا به هلاکت نمي‏رسد».
يعني دعا نيروي فکر و انديشه انسان را تقويت و باز مي‏کند و به آن طراوت‏مي‏بخشد، و آنان که با دعا و نيايش همدم هستند بر اثر استفاده از نتايج آن،همواره در عافيت هستند، و هرگز به هلاکت نمي‏رسند.
اميرمومنان علي(ع) فرمود: «الدعاء مفاتيح النجاح، و مقاليد الفلاح (9) ; دعاکليدهاي پيروزي و گنجينه‏هاي رستگاري‏است‏».

هر عبادتي آداب و شرايطي داردکه منهاي آن آداب و شرايط، اثر بخش نخواهد بود، بنابراين بايد آداب و شرايط دعارا شناخت و آن را فراهم کرد تا اثر بخش باشد، در چنين صورت قطعا اثر به سزايي‏در خودسازي و بهسازي خواهد داشت. به عنوان مثال; تصميم بر ترک گناه، صاف نمودن‏قلب، غذا و کسب حلال، امر به معروف و نهي از منکر، پذيرفتن رهبر عادل و شايسته‏از شرايط دعا است، آداب دعا نيز بسيار است از جمله:
1- آغاز کردن دعا با نام خدا و ذکر صفات الهي;
2- صلوات بر پيامبر(ص) و آلش;
3- شفيع قرار دادن اولياي خدا مانند پيامبر(ص) و امامان(ع) هنگام دعا;
4- اقرار به گناه;
5- تضرع و زاري هنگام دعا;
6- دو رکعت نماز حاجت، قبل از دعا
7- کوچک نشمردن دعا;
8- ناچيز دانستن خواسته و نيازها در برابر عظمت‏خدا;
9- همت عالي و بلند نظري در دعا;
10- عمومي کردن دعا;
11- دعاي پنهاني که ارزش آن معادل هفتاد دعاي آشکار است;
12- دعاي دسته جمعي;
13- حسن ظن به استجابت دعا;
14- دعا در وقت‏ها و مکان‏هاي مناسب و مقدس;
15- اصرار ورزيدن در دعا (10) .
روشن است که رعايت اين شرايط و آداب هر کدام، نقش سازنده در تقويت ارتباط باخدا و خودسازي دارند، و انسان را در پاکسازي و بهسازي و حرکت صحيح و استوار درراه تکامل، آماده‏تر مي‏سازند، بر همين اساس در دعاي کميل مي‏خوانيم: «اللهم اغفر لي الذنوب التي تحبس الدعاء; خدايا بيامرز آن گناهاني را که‏مانع اجابت و اثر بخشي دعا مي‏گردند».
وانگهي در دعاهايي که در ماه رمضان و غير آن خوانده مي‏شود، غالبا خواسته‏هاي‏ما در آن دعاها، پاکي دل و عمل، و پرهيز از انحراف و گناه و هرگونه آلودگي است،و به طور کلي محتواي دعاها نيز در مسير خودسازي است; مثلا هر فرازي از دعاي‏ابوحمزه‏ثمالي که در سحرهاي ماه رمضان خوانده مي‏شود، مکتب سازندگي و تهذيب نفس وصفاي باطن است، به عنوان نمونه در فرازي از آن دعا مي‏خوانيم: «اللهم طهر قلبي‏من النفاق، و عملي من الرياء، و لساني من الکذب، و عيني من الخيانه (11) ; خدايا قلبم‏را از نفاق و دورويي، و کردارم را از ريا و خودنمايي، و زبانم را از دروغ، وچشمم را از خيانت و بي‏عفتي پاک کن‏».
اينها همه نشان دهنده آن است که دعا و نيايش صحيح با آداب و شرايط، پشتوانه وعامل استوار و عميقي براي بهره‏گيري از روح رمضان در راه خودسازي است، و مکتب‏ماه رمضان با توجه به ابعاد مختلفي که دارد، از جمله دعا در اين ماه خدا، عاليترين مکتب سازنده براي پرورش روح پاک و قلب سليم و نيت‏خالصانه و بي‏شائبه‏است.
بايد سعي کرد که شيوه دعا کردن را از مکتب خاندان رسالت آموخت، چرا که اين‏موضوع يکي از ارکان اصلي دعا است که دعاهاي مناسب، معقول، پرمعني و بر اساس‏اصول صحيح و حساب شده باشد، چنان که دعاهايي که از پيامبر(ص) و امامان(ع) نقل‏شده و يا در قرآن ديده مي‏شود، به روشني اين مطلب را به ما مي‏آموزد که مضامين‏دعاها بايد از کيفيت و عمق بالايي برخوردار باشد، به عنوان مثال، حضرت ابراهيم‏خليل قهرمان توحيد(ع) پس از تجديد بناي کعبه، چند دعا کرد، که قرآن دعاي او راچنين بيان مي‏کند، او به خدا عرض کرد:
«پروردگارا! از ما بپذير که تو شنوا و دانايي، پروردگارا ما را تسليم فرمان‏خود قرار ده، و از دودمان ما امتي که تسليم فرمانت‏باشند به وجود آور! و شيوه‏صحيح عبادتمان را به ما نشان ده، و توبه ما را بپذير، که توبه‏پذير و مهربان‏هستي. پروردگار (پس از من) در ميان مردم پيامبري از خودشان برانگيز، تا آيات تورا بر آنها بخواند و کتاب و حکمت را به آنها بياموزد و پاکيزه کند زيرا تو براين کار توانا و آگاه هستي‏» (12)
پروردگارا! اين شهر (مکه) را شهر امني قرار ده! ومن و فرزندانم را از پرستش بت‏ها دور نگهدار، آنها (بت‏ها) بسياري از مردم راگمراه ساختند، هر کس از من پيروي کند از من است، و هر کس نافرماني من کند، توبخشنده مهرباني. تو مي‏داني آن چه را که ما در نهان و آشکار انجام مي‏دهيم، وچيزي در زمين و آسمان بر خدا پنهان نيست‏» (13) .

دعا و نيايش که در برنامه ماه رمضان گنجانده شده و نقش‏بنياني در تکوين مفهوم رمضان و روزه را دارد، تنها درخواست روا شدن نياز ازدرگاه خدا نيست، بلکه داراي سه بعد است، و به عبارت روشن‏تر سه درس بزرگ و مهم‏را بايد از مکتب دعا به دست آورد و بايد هنگام دعا هر سه، مورد توجه دقيق قرارگيرد:
1- دعا براي دفع بلاها و روا شدن حاجت‏ها، چنان که اميرمومنان علي(ع) در سخني‏فرمود: «ادفعوا امواج البلاء عنکم بالدعاء قبل ورود البلاء (14) ; موج‏هاي بلاها را قبل‏از ورودشان، به وسيله دعا کردن از خود دفع کنيد».
2- در کنار دعا، تضرع، خشوع، مناجات، راز و نياز و ارتباط تنگاتنگ با خداوجود دارد که قطعا چنين خصالي غرورهاي انسان را مي‏شکند، و دل را آماده پذيرش‏مواهب معنوي مي‏سازد، و به دنبال آن، آرامش خاطر، قوت قلب و روحيه عالي، عايدانسان مي‏شود. چنان که خداوند مي‏فرمايد: «ادعوا ربکم تضرعا و خفية (15) ; پروردگارخود را با تضرع و خضوع و ملتمسانه در آشکار و نهان بخوانيد».
3- از همه مهم‏تر، توجه به معارف بلند پايه و محتواي عميق و غني دعاهايي است‏که از پيامبر(ص) و امامان(ع) به ما رسيده، که در حقيقت دانشگاه بزرگ انسان‏سازي‏هستند; به عنوان مثال، دعاي اول صحيفه سجاديه و خطبه اول نهج البلاغه، هر دوهم‏سان، معارف اسلام را در سطح عالي تبيين مي‏کنند، و درس‏هاي سودمندي از معارف وعرفان حقيقي را به ما مي‏آموزند.
توجه عميق به محتواي دعاها موجب ارتقاي سطح معلومات و معرفت‏شده و آشنايي‏انسان را به مفاهيم و ارزش‏هاي بلند سازنده و تکامل بخش که در راس آنها مساله‏توحيد و ابعاد آن است. چندان برابر مي‏کند، جمعي به امام صادق(ع) عرض کردند: چراما دعا مي‏کنيم، ولي به اجابت نمي‏رسد؟ امام در پاسخ فرمود: «لانکم تدعون من لاتعرفونه (16) ; زيرا کسي را مي‏خوانيد که او را نمي‏شناسيد». يعني در کنار دعا بايدتوجه به معارف و شناخت‏خدا و اصول تکامل نيز وجود داشته باشد.